پیشینه باغ فردوس تهران

در دروان قاجار باغ‌های متعددی در تهران ایجاد شد که باغ فردوس یکی از آن‌ها به شمار می‌رود و توسط یکی از درباریان قاجار در زمان محمد شاه، ساخته شده است. این باغ در واقع بخش کوچکی از باغ وسیع فردوس محسوب می‌شود که در گذشته اراضی میان اسدآباد و ولنجک در شمال، الهیه از جنوب، دره تجریش از شرق و محمودیه از غرب؛ جزو زمین‌های باغ فردوس بوده‌اند. باغ فردوس در سرگذشت خود مالکان متعددی به چشم دیده است. روزگاری این باغ در عهد قاجار و در زمان محمدشاه، در اراضی محمدیه با دو عمارت شمالی و جنوبی برپا شد. پایه گذار این باغ و عمارت ییلاقی آن حاجی میرزا آقاسی، صدراعظم محمدشاه بود. بعد از آن باغ به تملک معیرالممالک؛ داماد ناصرالدین شاه رسید. شاه این باغ را به‌عنوان هدیه عروسی به دخترش داد و معیر بعد از تکمیل عمارت جنوبی، جشن عروسی خود را در این محل برگزار کرد.

بعد از مرگ معیر الممالک باغ به پسرش دوستعلی خان رسید، اما وی علاقه‌ای به حفظ باغ نداشت و هروقت به ییلاق می‌آمد خیمه خود را زیر درختان چنار باغ برپا می‌کرد و حتی سنگ‌های مرمر بنا را از جا کند و در نمای عمارت امیریه یا مدرسه نظام فعلی به کار برد. تا اینکه تاجری شیرازی به نام حاجی میرزا حسین این باغ را از دوستعلی خرید و آن را تعمیر کرد. بعد از حاجی میرزا، افرادی چون میرزا حسین تهرانی، میرزا اسماعیل خان امین الممالک و محمد ولی خان سپهسالار تنکابنی، باغ فردوس را صاحب آن شدند. محمد ولی خان عمارت و باغ را آباد و قنات آن را دایر کرد و چند استخر و فواره نیز در جای‌جای باغ احداث کرد، اما از آن جایی که تجارتخانه طومانیانس از وی طلبکار بود باغ را به تصاحب خود درآورد. پس از چندی دولت وقت در مقابل وجهی که از طومانیانس طلبکار بود، آن را ضبط کرد و اراضی‌اش را متری دو تومان و سه تومان به کارمندان وزارتخانه فروخت. ‎باغ فردوس در سال ۱۳۸۱ به موزه سینمای ایران تبدیل شد.

در دوران پهلوی باغ فردوس سرنوشت جدیدی پیدا کرد. در سال ۱۳۱۶، به دستور علی اصغر حکمت، وزیر معارف آن زمان، باغ فردوس خریداری، عمارت آن مرمت و دبیرستان شاپور تجریش در آن دایر شد. در دوران پهلوی دوم، این باغ به مکانی برای جشن‌های ۲۵۰۰ اختصاص یافت. پس از انقلاب نیز مدتی در اختیار صدا و سیما و وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی بود. تا اینکه بنیاد سینمایی فارابی، سازمان میراث فرهنگی کشور و شهرداری تهران آن را برای موزه سینما در نظر گرفتند و سرانجام در شهریورماه سال ۱۳۸۱ باغ فردوس داستان جدید زندگی‌اش را شروع کرد و به باغ موزه فردوس یا موزه سینمای ایران تبدیل شد.

از باغ‌های اشرافی این منطقه تنها عمارتی باقی مانده است که به آن باغ فردوس گفته می‌شود و در اختیار موزه سینما قرار دارد. سایر زمین‌های این باغ نیز تفکیک شده‌اند و تغییر کاربری پیدا کرده‌اند. بخشی از آن‌ها به ساختمان‌های مسکونی و مدرسه تبدیل شده‌اند و قسمتی دیگر به موسسه باستان‌شناسی دانشگاه تهران و لغت نامه دهخدا اختصاص داده شده است.

معماری باغ فردوس تهران

وقتی به باغ فردوس تهران برسید و از فضای مشجر و چنارهای سرسبز ورودی باغ عبور کنید، دو مجسمه برنزی از سهروردی و ابن هیثم (از دانشمندان سرشناس ایرانی و اولین دانشمند فیزیک نور در جهان) ایران خواهید دید. بعد از آن چشمتان به عمارت زیبای باغ خواهد افتاد. عمارتی که تنها یادگار شکوه و جلال باغ‌های فردوس است و دیگر از گذشته و نقشه باغ فردوس چیزی باقی نمانده است.

باغ فردوس ۲۰ هزار متر مربع وسعت دارد و مساحت عمارت آن هزار متر مربع است که شامل سه و نیم طبقه به عرض ۲۶ متر و به طول تقریبا ۳۴ متر است. شیب زمین این باغ از شمال غربی به جنوب شرقی است و تندی این شیب به‌گونه‌ای است که کف طبقه اول بنا با قسمت جنوبی باغ و سقف آن با قسمت شمالی باغ هم سطح است. تمامی اتاق‌ها و سالن‌های ساختمان باغ، گچ‌بری‌های بسیار زیبایی در زیر حاشیه سقف دارد که از جمله می‌توان به مقرنس‌کاری‌های گل و شاخ و برگ اشاره کرد.

باغ فردوس در طی زمان و در هر دوره، تغییرات زیادی پیدا کرده است و بسیاری از بخش‌های آن تخریب شده و استخرهای متعدد، قنات، ساختمان و عمارت‌هایی دیگری نیز داشته است. حتی بعد از تبدیل شدن باغ فردوس به موزه سینما تغییرات جزیی مانند نورپردازی داخل و خارج عمارت، پوشاندن دیوارهای داخلی با گچ، تقسیمات داخلی با دیوارهای سبک و کف سازی در عمارت باغ صورت گرفته و ساختمان‌هایی نیز به آن اضافه شده است.

سینما باغ فردوس

طرح ایجاد موزه‌ سینما در شهریور سال ۱۳۷۳ و به همت مدیران مرکز توسعه‌ فضاهای فرهنگی شهرداری تهران مطرح شد. سرانجام با تلاش‌های آقایان عباس کیارستمی، استاد عزت‌الله انتظامی، غلامرضا جلال امیدی، امیر ثباتی، بهزاد رحیمیان و عزیزالله ساعتی موزه‌ سینما در سال ۱۳۷۷ در مکان اولیه خود واقع در خیابان لاله‌زار، کوچه‌ی پیرنیا و با حضور معاون اول رئیس‌جمهوری وقت، آقای حبیبی، افتتاح شد. از فعالیت‌های اولیه موزه می‌توان به انتشار چند کتاب، کارت پستال، مجموعه‌ای از موسیقی‌های متن فیلم‌های ایرانی و برگزاری جشن‌های ۱۰۰ سالگی سینما اشاره کرد. پس از گذشت چند سال و در سال ۱۳۸۱، با کمک نهادهای گوناگون از جمله اداره‌ فرهنگ و ارشاد اسلامی و معاونت امور سینمایی و با حضور رئیس‌جمهوری وقت، آقای سید محمد خاتمی، موزه‌ سینما در مکان کنونی آن یعنی مجموعه‌ باغ فردوس گشایش یافت. استاد عزت‌الله انتظامی نیز اولین مدیر عامل موزه‌ سینمای ایران بود.

بخش‌های مختلف موزه سینما باغ فردوس از این قرار است:

• تالار آغازگران: در این بخش همان طور که از نامش پیدا است با اولین‌های سینمای ایران، تاریخچه سینما، تجهیزات فیلم‌برداری، فیلم‌ها و… آشنا خواهید شد.
  
• تالار معاصران: این تالار معرف هنرمندان معاصر سینما است و پرتره شخصیت‌های مطرح در زمینه بازیگری، کارگردانی، آهنگسازی و تصویربرداری به نمایش گذاشته شده است.
  
• تالار بین‌‌‌الملل: جوایز هنرمندان افتخار آفرین در عرصه بین‌المللی مانند نخل طلایی کن، شیر ونیز، خرس برلین و دیگر جوایز جهانی سینمای ایران و پوسترهایی از فیلم‌های ایرانی راه یافته به جشنواره های جهانی در این تالار جمع‌آوری شده است.
  
• تالار نام‌آوران: در این تالار تاریک، ناگهان با نور فلاش عکاسان و صدای تشویق حضار روبه‌رو می‌شوید و سپس با نام آوران هنر آشنا می‌شوید.
  
• بخش سینمای کودک و نوجوان: در این قسمت می‌توانید عروسک‌هایی مثل کلاه قرمزی، پسرخاله و تصاویری از بازیگران و دست اندرکاران سینمای کودک را ببیند.
  
• بخش سینمای دفاع مقدس: تصاویر مربوط به فیلم‌ها، بازیگران، کارگردان‌ها و عوامل اصلی فیلم‌های جنگی کشور زینت‌بخش این تالار است.
  
• تماشاخانه: در تماشاخانه موزه سینما، با بازسازی سینماهای دهه ۳۰ و ۴۰ و تماشای نخستین تصاویر سینمای ایران؛ به تاریخ سفر می‌کنید.
  
• بخش صدا و دوبله: در این موزه، نمایشگاهی به ابزارهای قدیمی صدابرداری، غرفه علی کسمایی؛ پدر دوبله ایران و لحظاتی از نخستین فیلم‌های دوبله شده اختصاص داده شده است.
• اتاقی به نام علی حاتمی: شاه‌نشین عمارت باغ فردوس به کارگردان مشهور ایران؛ علی حاتمی اختصاص داده شده است و وقتی وارد آن شوید وی را می‌بینید که پشت میز تدوین فیلم حاجی واشنگتن به‌همراه عزت‌الله انتظامی، بازیگر نقش اول آن نشسته است.
• خانه فرهاد: با شنیدن صدای فرهاد وارد اتاق نمادین این خواننده نامی می‌شوید. یادگارهایی از وسایل شخصی، سازهای او و کتاب هایش در این موزه نگهداری می‌شود.