سبک معماری و تاریخ ساخت بنای کلیسا
به‌طور دقیق نمی‌توان گفت که قدمت کلیسای سنت استپانوس چقدر است. قدیمی‌ترین منبع پیداشده که نامی از این کلیسا می‌برد، به سال ۶۴۹ میلادی مربوط می‌شود. اما عده‌ای هم می‌گویند این کلیسا به زمان اوایل مسیحیت برمی‌گردد.
گروهی هم معتقدند که در سال ۹۷۶ میلادی (۲۶۶ هجری قمری)، زمانی که آشوت باگرادونی پادشاه ارمنستان بود، کاتالیکوس خاچیک، رهبر مذهبی ارامنه، اسقف اعظم را به‌عنوان سرپرست وانگ استپانوس برگزید. او نیز کلیسایی را در این منطقه ساخت که هزینه آن را پادشاه تقبل کرد.
کلیسای دیگری درست به همین شکل و معماری در آن سوی رود ارس وجود دارد. این بنا نشان می‌دهد که به احتمال زیاد، هر دو کلیسا در یک برهه زمانی و به دست یک قدرت واحد که بر هر دو سمت رودخانه حکومت می‌کردند، ساخته شده است.
در بعضی از منابع تاریخی مثل سفرنامه تارونیه، (جهانگرد مشهور فرانسوی که در دوره صفوی سفری به ایران داشت) گفته شده که این بنا متعلق به دوره صفویه است. اما از سبک معماری و تزیینات آن پیداست که این کلیسا را بین قرن‌های ۱۰ تا ۱۲ میلادی (۴ تا ۶ قمری) ساخته‌اند. هر طور که باشد امروز دیگر اینجا یکی از جاهای دیدنی جلفا حساب می‌شود.
تلفیقی از شیوه‌های معماری دوره‌های اورارتو، اشکانی و رومی را می‌توان در معماری این بنا مشاهده کرد. این سبک از معماری را بعد از ساخت بناهایی چون سنت اچمیادزین، طاطائوس، آختامار و سنت استپانوس با نام معماری ارمنی می‌شناسند.
بازسازی کلیسای سنت استپانوس
کلیسای سنت استپانوس که با نام کلیسا خرابه جلفا هم نامیده می‌شود، بارها در دوره‌های مختلف بازسازی شد. در سا‌ل‌های ۱۰۵۳ تا ۱۰۶۶ هجری قمری، هاکوپ جوقاتیسی، خلیفه اعظم وانگ استپانوس، این بنا را بازسازی کرد. در زمان حکومت صفویان، کلیسای سنت استپانوس بازسازی شد.
همچنین در دوره قاجار هم به مرمت این کلیسا توجه می‌شد. در سال ۱۲۴۵ هجری قمری، به دستور عباس میرزا که در آن زمان ولیعهد قاجار بود، در دره شام روستایی خریداری و وقف این کلیسا شد. کتیبه‌ای هم به خط نستعلیق در این کلیسا نصب شد که گواه بر این موضوع است.
در دوره‌های معاصر هم این کلیسا بارها بازسازی شد. در سال ۱۳۸۴ خورشیدی، در حین مرمت، بقایای استخوانی را در میان دو طاق کلیسا کشف کردند. بر اساس روایت‌های تاریخی، این استخوان‌ها را متعلق به حواریون و قدیسان مسیح می‌دانند. همچنین به‌جز این بقایا، چند تکه تخته مربوط به تابوت‌های این استخوان‌ها، چند تکه پارچه زرد و آجری، تکه‌ای موم، گِل اخرا و دانه‌های کُندر هم در این محوطه پیدا شدند.
اسقف اعظم و خلیفه ارامنه تهران و شمال ایران بر این باورند که این بقایا، مربوط به جسد حضرت یحیی است. بعضی از منابع تاریخی مانند سفرنامه تاورنیه و عکس‌هایی که علیخان ولی (حکمران شمالی آذربایجان در زمان ناصرالدین شاه قاجار) گرفته و در آرشیو تاریخی کاخ گلستان نگه‌داری می‌شود، به استخوان‌های حواریون و قدیسان از جمله سنت استپانوس و دانیال نبی اشاره کرده‌اند.
سنت استپانوس کیست؟
یکی از حواریون مسیح که از اولین مبلغان مسحیت نیز بود، سنت استفان (سنت استپانوس) نام داشت. استپانوس در برابر ظلم و ستم بزرگان یهودی اعتراض کرد. به همین دلیل او را سنگسار کردند. بر دیوار جنوبی کلیسای سنت استپانوس، می‌توان صحنه سنگسار او را که حکاکی شده، مشاهده کرد.
استپانوس از اولین شهدای مسیحیت بود و در بین مسیحیان به شهرت رسید. او یکی از ۷ نفر نیک تاماتی است که توسط حواریون مسیح تحلیف و از مبلغان مسیحیت شد. او به خاطر تهمت یهودیان اورشلیم که می‌گفتند استپانوس سخنانی برخلاف شریعت یهود می‌گوید، دستگیر و در روز ۲۶ دسامبر سال ۳۶ میلادی به دست یهودیان سنگسار شد.
معماری تلفیقی و باشکوه در کلیسا خرابه
وقتی از مسیری کوتاه با منظره‌ای تماشایی عبور می‌کنید و به کلیسا می‌رسید، اولین چیزی که ممکن است نظرتان را جلب کند، گنبد حجاری شده و زیبای کلیسا است. در میان حصاری سنگی و درون قلعه‌ای دژ مانند، این کلیسا بنا شده و بارو، هفت برج نگهبانی و پنج پشت استوانه‌ای و سنگی دارد. همچنین در زبان ارمنی با نام وانگ شناخته می‌شود.
در دیوار غربی بارو، دروازه ورودی با درب چوبی و آهن‌کوبی شده ساخته شده است. حجاری‌های ظریف در پایه‌های طرفین و طاق جناغی این دروازه انجام شده و در بالای طاق، طرحی نقش‌برجسته از حضرت مریم و کودکی عیسی مسیح را می‌توان دید.
در قسمت بیرونی دیوارهای کلیسا، نقاشی‌های برجسته‌ای دیده می‌شود که از جمله آن‌ها می‌توان به سنگسار شدن استپانوس مقدس در ضلع شرقی، مصلوب شدن حضرت مسیح در ضلع غربی و عروج حضرت مسیح اشاره کرد. در قسمت‌های مختلف کلیسا، طرح‌ها و تزیینات متنوعی وجود دارد. طوری که نمای سنگی کلیسا از حجاری و مقرنس‌کاری پوشیده شده است. نقاشی‌های زیبای گچی نیز درون نمازخانه اصلی را مزین می‌کنند.
گشتی در بخش‌های مختلف کلیسا
کلیسای سنت استپانوس بخش‌های مختلفی دارد مانند: نمازخانه، برج ناقوس، نمازخانه بوعوس پطرس یا اجاق دانیال، صحن کلیسا یا حیاط کلیسا، پیشخوان ورودی اصلی مجموعه، هشتی ورودی، حیاط دیرها، کلیسای قدیمی، سالن‌های آموزش طلاب، محل اسکان راهب‌ها و مسافران یا انبار و محل ذخیره آذوقه و طویله‌ها.
در اینجا سه بخش اصلی این کلیسا را معرفی می‌کنیم.
نمازخانه اصلی کلیسا
ابعاد نمازخانه کلیسای سنت استپانوس ۱۶ در ۲۱ متر است و در دوره قاجار درب چوبی منبت‌کاری شده برای ورودی آن ساخته شد. بر روی سر در این نمازخانه تزیینات متنوعی مثل حجاری پایه‌ها، طاق‌نماها، نیم‌ستون‌ها و زنجیرهای کنار مقرنس‌کاری‌ها را می‌توان مشاهده کرد.
زیر نوک شیب سقف، نقش دایره‌واری که در مرکز آن دایره‌ای کوچک‌تر وجود دارد، دیده می‌شود و به‌گونه می‌توان آن را به خورشید تعبیر کرد. صحنه به صلیب کشیده شدن مسیح در پایین این نقش کشیده است. سه پنجره در قسمت پایین تعبیه شده و اطراف آن نقش‌هایی از صلیب به چشم می‌خورد.
نمادها و کنده‌کاری‌های روی سنگ را می‌توان در نمای بیرونی بخش جنوبی نمازخانه دید. در قسمت بالایی تصویر عقابی که دو طرف آن گل‌هایی مشابه خورشید وجود دارد و چهارپایی را با چنگال‌های خود حمل می‌کند، نقاشی شده است. در زیر این نقش دو گل دیگر و پایین آن‌ها در قابی مستطیل شکل، صحنه‌ای از یک داستان روایت شده است که در واقع آن را صحنه به شهادت رسیدن استپانوس می‌دانند.
در بالای سر استپانوس سه سنگ و در دست او عودسوزی دیده می‌شود. نقش سه فرشته هم برای تقدیس شخصیت استپانوس ترسیم شده است. در میان این نقاشی‌ها، نقشی شبیه به نماد اهورامزدا را هم می‌توان دید.
در پایین این بخش، قاب نورگیری به‌شکل صلیب دیده می‌شود. تصاویر و نمادهایی به‌شکل حیوانات که در اطراف این قاب وجود دارد، مهم‌ترین ویژگی این نورگیر است. کلاغی در سمت راست و گاوی در سمت چپ آن، پایین سمت راست، یک مار و در طرف چپ، تصویر دو ماهی ترسیم شده‌اند. در دو سمت پایه صلیب هم دو شیر نر را به‌شکل قرینه می‌توان دید.
اجاق دانیال
اجاق دانیال با ۶ متر عرض و نزدیک به ۲۰ متر طول، تالاری متصل به دیوار شمالی کلیسا و بخشی از فضای داخلی است. نام دانیال را که از قدیسین معروف قرن پنجم میلادی است، بر این تالار گذاشته‌اند. این اجاق به‌وسیله دیوار از تالار جدا می‌شود. اجاق دانیال شامل تالار اجتماعات و محل غسل تعمید در انتهای شرقی، با سکوهایی بلند و میز سنگی غسل تعمید است.
برج‌های مختلف مثل برج ناقوس
برج‌های مختلف مثل برج ناقوسیکی از چشمگیرترین بخش‌های کلیسا، برج ناقوس است. این برج بر روی ایوانی در طبقه متصل به دیوار جنوبی ساخته شده و گنبدی هرمی شکل و هشت ضلعی دارد که روی هشت ستون استوانه‌ای از سنگ سرخ با سرستون‌های زیبا بنا شده است.
تصویر فرشتگانی با چهار بال و تصویر سر گاو کنده‌کاری شده، بر روی طاق برج ناقوس می‌توان دید. همچنین صلیبی در قابی مستطیل شکل با گل‌های شبیه به خورشید ترسیم شده است. چند طاووس و کبوتر نیز در بین این نقش‌ها جای داده شده‌اند.
کتیبه‌های صحن
عباس میرزا، در سال ۱۸۳۰ میلادی، زمانی که ولیعهد ایران در زمان قاجار و والی آذربایجان بود، روستای دره شام را از محبعلی بیک نخجوان خرید و آن را وقف وانگ استپانوس کرد. کتیبه‌ای هم با خط نستعلیق بر روی سنگ سرخ رنگ نوشته و در ورودی کلیسا نصب شد. متن این کتیبه را در زیر می‌توانید بخوانید.
« بسم الله الرحمن الرحیم و هو القدیم
در عصر سلطنت اعلی قدر قدرت، قضا توامان، سکندر حشمت، دارا دربان، نواب اشرف، نایب السلطنه العلیه، عباس میرزا، ارواحنا فداه که خلف ارشد نامدار جمجاه، ظل الله، فتحعلیشاه قاجار است ابقی الله عمره و سلطنه و ادام الله ملکه که مرحمت بی‌نهایت درباره کمترین دعاگو سرکیس ولد استپان خلیفه جلفای من قراء نخجوان داشت و گویا که حسن خدمت کمترین در پیشگاه حضور والا جلوه‌گر شده بود؛ بنابراین قریه دره شام را در تاریخ سنه ۱۲۴۶ به این کمترین که دعاگوی دولت ابد مدت شاهی بودم تیول مرحمت فرمودند که صرف اوجاق دانیال (ع) نمایم و دعاگوی عمر و دولت شاه و شاهزاده و امیرزاده‌ها باشم. در تاریخ سنه ۱۲۴۶ قریه دره شام را از عالیجاه محبعلی بیگ نخجوانی به مبلغ سه صد تومان گرفته وقف اوجاق دانیال (ع) ساختیم که هر کس در این مقام مبارک بعد از این خلیفه بوده باشد، اولا به دولت شاه ایران واجب است دعا کند؛ ثانیا لعنت خدا و نفرین رسول بر آن کس شود که این قریه را بفروشد یا به بیع گذارد و صرف اوجاق ننماید. کتیبه علی اشرف نخجوانی سده ۱۲۴۷ »
گنبد
ایوان، نمازخانه و محراب، فضای داخل کلیسا را که به‌شکل صلیب است تشکیل می‌دهند. نمازخانه پشت ایوان و زیر گنبد اصلی قرار گرفته است. گوشه‌های مقرنس و طاق گنبد هم تصاویری رنگی که سبک نقاشی‌های مذهبی قرن ۱۶ و ۱۷ میلادی را نمایان می‌کند، به چشم می‌خورد. سه نمازگاه سنگی که یکی در وسط محراب و دوتای دیگر در طرفین شمالی و جنوبی نمازخانه قرار دارند، از جمله تزیینات داخل کلیسا به شمار می‌روند. این نمازگاه‌ها در دوره قاجار ایجاد شده‌اند.
دیر کلیسای سنت استپانوس
دیر کلیسای سنت استپانوسدیری که در محوطه کلیسای سنت استپانوس و در کنار آن است، در دو طبقه احداث شده که طبقه بالا اتاق‌هایی برای استراحت مسافران و زائران و در طبقه پایین اصطبلی برای چهارپایان دارد. همچنین کتابخانه کلیسا هم در این دیر قرار گرفته است.
معماری و مصالح مورد استفاده در ساختمان دیر با کلیسا تفاوت دارد. چندین سنگ‌نبشته هم به زبان ارمنی در داخل و خارج دیر نصب شده که درباره بانی کلیسا، معمار و تاریخ بنای آن اطلاعات مهمی می‌دهد.
موزه کلیسای سنت استپانوس
قسمتی از تاریخ کلیسای سنت استپانوس را در موزه آن می‌توان جستجو کرد. موزه دو بخش اصلی و جنبی دارد. مجموعه‌ای از آثار که از محوطه کلیسا همچون کتیبه‌ها و تصاویری از مکاتبات تاریخی کلیسا به دست آمده‌اند، در بخش اصلی به نمایش گذاشته شده است. در بخش جنبی هم ماکت‌های سنگی و تصاویری از کلیساهای تاریخی ارامنه ایران وجود دارد.
