مسجد جامع قاین یکی از جاذبه‌های گردشگری مذهبی و تاریخی ایران است که حیات و پابرجا ماندن‌اش اهتمام، دقت و مسئولیت‌پذیری مسئولان و بازدیدکنندگان را می‌طلبد. این مسجد به‌عنوان نخستین اثر از استان خراسان جنوبی در فهرست آثار ملی ایران جای گرفته است.
تاریخچه مسجد جامع قاین
در مورد قدمت و زمان دقیق احداث مسجد جامع قاین اختلاف نظرهایی بین محققان و باستان‌شناسان وجود دارد. اعتقاد برخی بر این است که مسجد در ابتدا آتشکده‌ای متعلق به دوران حکومت ساسانیان بوده است و بعدها روی آن ساختمان مسجد را بنا کرده‌اند. در این مورد می‌توان به نظرات ابن حوقل، اصطخری و ناصرخسرو اشاره کرد. «ابن حوقل» در مورد این اثر ارزشمند چنین می‌نویسد:
قاین وسعت آن چند سرخس است و بناهای آن از گل و دارای قهندژ (کهندژ) است که خندقی در پیرامون دارد و مسجد جامع و دارالاماره در قهندژ است.
به گفته اصطخری مسجد جامع قاین در «قهندژ» یا همان ارگ و در مجاورت «دارالاماره»، قرار داشته است. یک قرن بعد ناصرخسرو قبادیانی که در اواسط قرن پنجم هجری قمری از این شهر دیدن کرده بود، محل قرارگیری و ساخت مسجد را در میان اماکن عمومی شهر عنوان کرد. وی در مورد این مسجد چنین گفت:
قاین شهری است بزرگ و حصین است. گرد شهر خندقی دارد و مسجد آدینه به شهر اندر است و آنجا که مقصوره است تاقی عظیم و بزرگ چنان‌که در خراسان از آن بزرگ‌تر ندیدم و آن تاق نه در خود مسجد است و عمارت همه شهر به گنبد است.
با توجه به صحبت‌های ناصرخسرو می‌توان به این نتیجه رسید که احتمالا مسجد جامع کنار «دارالاماره» قرار داشته است؛ اما در طول سالیان سال در اثر وقوع زلزله تخریب شد و مردم آن روزگار مسجد جامع دیگری را روی بقایای آتشکده ساسانیان احداث کردند.
کتیبه های مسجد جامع قاین
اینکه مسجد جامع قاین بارها براثر زلزله تخریب و صدمات بسیاری را متحمل شده است، در کتیبه‌های ایوان مسجد نیز ذکر کرده‌اند. بر اساس این کتیبه‌ها قدمت مسجد به سال ۷۹۶ هجری قمری بازمی‌گردد. در یکی از کتیبه‌ها چنین آمده است:
این بنا به‌فرمان جمشید قارن از خاندان معروف قارن که در دوره امیر تیمور جهانگشا حاکم قاین و مدتی حاکم ساری و دامغان بود، تعمیر و مرمت شد.
در بخش داخلی رواق پنجم که در ضلع شمالی حیاط مسجد جامع قاین قرار دارد، لوحی مشاهده می‌شود که قدمت آن برابر با اول رجب سال ۹۲۱ هجری قمری است. این لوح تاکنون خوانده نشده است؛ ولی به نظر می‌رسد که مضمون کلی آن در مورد زمان فرمانروایی امیر سلطانی باشد که در فاصله سال‌های ۹۱۹ تا ۹۲۱ هجری قمری، به دستور شاه اسماعیل صفوی به مقام فرمانروایی قاین، نائل شد.
از دیگر کتیبه‌هایی که در مسجد جامع قاین وجود دارند، سنگ‌لوحی است که سمت راست ورودی ایوان مسجد نصب شده است. این سنگ ابعاد ۵۰ در ۱۲۰ سانتی‌متر دارد و روی آن با خط بسیار زیبایی نوشته‌اند که شاه سلیمان صفوی امر به بازسازی مسجد به تاریخ ۱۰۸۰ هجری قمری کرد.
کاوش‌های باستان‌شناسی
در سال ۱۳۵۴ هجری شمسی کاوش‌هایی در شبستان شمالی مسجد انجام شد و طی آن‌ها سه پایه ستون سنگی از جنس سنگ لاشه و ملاط ساروج کشف شدند که طول و عرض هرکدام یک متر بود. همچنین ستونی چهارقلو در شبستان وجود دارد که همانند ستون‌های مسجد جامع اصفهان ساخته شده و متعلق به دوران سلجوقیان است. این ستون حاکی از آن است که در این مکان، ساختمانی از دوران سلجوقیان وجود داشت که به‌دلیل وقوع زلزله تخریب شد؛ ولی در زمان تیموریان بازسازی و تعمیر شد. جالب است بدانید که در این مکان سه تنور پخت نان نیز کشف شده‌اند. کارشناسان و باستان‌شناسان به این نتیجه رسیده‌اند که در گذشته این محل مکانی مسکونی بوده است.
همچنین سفال‌هایی مربوط دوره سلجوقیان در کاوش‌ها کشف شده‌اند که شباهت بسیاری به سفال‌های رباط شرف دارند. طی خاک‌برداری به عمق هشت سانتی‌متر که در حیاط مسجد جامع قاین انجام شد، کاوشگران موفق به کشف قطعه‌هایی از آجرهای دوران سلجوقیان شدند. آن‌ها این آجرها را متعلق به نمای مسجد می‌دانند و معتقدند که این نما طی زلزله‌ای شدید آسیب دیده و از بین رفته است. با توجه به کشفیات هرچند کم و مختصر که از مسجد به‌دست آمده است، به نظر می‌رسد نمای مسجد متشکل از کتیبه‌ها، آجرکاری‌های زیبا و چشم‌گیر و تزیینات و نقش و نگارهای هنرمندانه از گل و گیاه و نیز فتیله‌های آجری با نقش‌های گره بوده است. گروهی از کارشناسان مدعی هستند که در گذشته از قلعه‌کوه تا دژ مرکزی شهر و مسجد جامع قاین تونلی زیرزمینی در راستای قنات قرار داشت که مورد استفاده مردم قرار می‌گرفت.
معماری و بخش‌های مختلف مسجد جامع قاین
مسجد جامع قاین دارای قسمت‌های مختلفی از جمله چند شبستان، چندین حجره، حیاط، مناره، گنبد، منبر چوبی، پایاب مسقف، دو محراب با دو قبله، ساعت آفتابی، درب‌های ورودی و چندین لوح و سنگ‌نوشته است.
حیاط
حیاط مسجد جامع قاین فضایی مستطیلی شکل به طول ۳۳ متر و عرض ۲۸ متر است. در گرداگرد آن حجره‌هایی ساخته‌اند که هرکدام دارای عمقی برابر با دو متر است. گفته می‌شود که در گذشته مسجد دارای دو مناره بود که در دو طرف ایوان آن قرار داشتند و هرکدام دارای ارتفاعی برابر با پنج متر بودند.
ایوان
کارشناسان معماری ایوان مسجد را از شاهکارهای معماری معرفی کرده‌اند. این ایوان از لحاظ زیبایی و تزییناتی که در آن انجام شده‌اند، قابل قیاس با مسجد زیبای گوهرشاد است. ایوان مسجد ۱۸ متر ارتفاع، عرضی برابر با ۱۱ متر و طولی بالغ‌بر ۲۲ متر دارد. طراحان هنرمند مسجد جامع قاین سقف ایوان را به‌صورت چهارطاق و سه گنبد احداث کرده‌اند و با هنر و ذوق تحسین‌برانگیزی به رنگ‌آمیزی و تزیین آن پرداخته‌اند. در واقع گردشگران و بازدیدکنندگان هنگام تماشای این بخش از مسجد شاهد تزیینات معرق‌کاری خواهند بود که با ظرافت و زیبایی هرچه تمام انجام شده‌اند. نقاشی‌هایی که در ایوان مسجد صورت گرفته‌اند، به سبک و روش اصفهانی هستند و گویا این کار در دوران صفویان انجام شده است.
محراب‌ها
از مهم‌ترین ویژگی‌های مسجد جامع قاین می‌توان به وجود دو محراب با قبله‌های متفاوت اشاره کرد. البته این‌گونه به نظر می‌رسد که تفاوت قبله در محراب‌ها به‌دلیل تغییر قبله مسلمانان از بیت‌المقدس به‌سمت کعبه نبوده است. در این باره دو نظریه وجود دارد. گروهی عنوان کرده‌اند که احتمالا به‌دلیل اختلافات موجود بین اهل تسنن و تشیع، هنگام محاسبه دقیق قبله این اتفاق افتاده باشد. برخی دیگر نیز بر این باورند که محراب بخش انتهایی ایوان در واقع یک نیایشگاه بوده است.
شبستان‌ها
مسجد جامع قاین دارای دو شبستان است که در دو سمت ایوان قرار دارند. این دو شبستان علاوه بر اینکه در فصل زمستان مورد استفاده بهینه و موثر قرار می‌گیرند، در جلوگیری از رانش دیوارهای اطراف ایوان نقش بسزا و تاثیرگذاری را ایفا می‌کنند.
منبر
منبری چوبی و بزرگ با قدمتی برابر به سال ۱۰۸۲ هجری قمری در مسجد جامع قاین وجود دارد که بسیار نفیس و گران‌بها است. این منبر به همت استاد محمد واعظی کاخکی از چوب چنار ساخته شد. روی این منبر کتیبه‌ای وجود دارد که به خط نسخ و به‌صورت منبت‌کاری روی آن چنین نوشته شده است:
عمل استاد مقیم بن استاد محمد ولی بن استاد حسن علی کاخکی فی شهور سنه اثنان و ثماتون بعد الاف.
پایاب
حضور یک پایاب مسقف در میان صحن مسجد جامع قاین از دیگر نکته‌های جالب در معماری و ساخت این اثر تاریخی و مذهبی است. به نظر می‌رسد که این پایاب در زمان حکومت شاه سلیمان صفوی به‌دلیل دسترسی به آب قنات جعفرآباد و به دستور «صفشکن خان» ساخته شده باشد. سازندگان پایاب را با ۲۰ پله و در عمق ۵٫۵ متری از سطح زمین احداث کرده‌اند. کتیبه واقع در حجره کنار پایاب نیز به مردم اطمینان می‌دهد که می‌توانند از آب پایاب برای گرفتن وضو استفاده کنند.
ساعت آفتابی
ساعت آفتابی صحن مسجد جامع قاین از دیگر قسمت‌های جالب این بنا است که به‌عنوان وسیله‌‌ای برای تعیین جهت ظهر شرعی قاین استفاده می‌شد. سازنده این ساعت آفتابی «استاد توحیدی» است.
درهای ورودی
مسجد جامع قاین دارای دو درب ورودی است؛ یکی از درها به‌سوی بازار قدیمی در بخش شرقی باز می‌شود و دیگری در جهت شمال، به‌سمت بازار فعلی گشوده می‌شود.
