پل زمان خان کجاست؟

زاینده رود یکی از مهم‌ترین رودخانه‌های ایران و بزرگ‌ترین رودخانه فلات مرکزی است که از کوه‌های زاگرس سرچشمه می‌گیرد و پس از جاری شدن در کویر مرکزی ایران، در نهایت به تالاب گاوخونی می‌ریزد. روی این رود در طول تاریخ پل‌های متعددی به‌خصوص در دوره صفوی ساخته شده است؛ پل‌هایی که امروز ارزش تاریخی بسیار دارند و جزو جاذبه‌های گردشگری شهرها به شمار می‌روند.

پل تاریخی زمان خان یکی از پل‌های بر فراز آب‌های خروشان زاینده رود است که دو طرف ساحل این رود را به هم متصل می‌کند. این پل در استان چهار محال و بختیاری در فاصله ۲۷ کیلومتری (۲۷ دقیقه‌ای) شمال شهر کرد و ۵٫۲ کیلومتری (هشت دقیقه‌ای) شهرستان سامان قرار دارد. پل زمان خان در یک منطقه خوش‌آب‌و‌هوا و زیبا واقع شده است و به همین دلیل به‌عنوان یکی از مهم‌ترین جاذبه‌ های گردشگری استان چهارمحال و بختیاری شناخته می‌شود. فاصله پل زمان خان شهرکرد تا تهران، ۵۱۰ کیلومتر (پنج ساعت و ۳۰ دقیقه) است.

_{منبع عکس: پایگاه خبری صاحب نیوز. عکاس: محمدرضا باقری}

شهرستان سامان به‌قدری زیبا است که لقب «نگین گردشگری چهار محال و بختیاری» را به دوش می‌کشد. سامان به‌علت باغات بسیار زیاد به‌خصوص باغ‌های بادام و گردو به شهرستان شکوفه نیز معروف است. این منطقه هر سال، بیشترین گردشگر را در سطح استان چهار محال و بختیاری دارد. از آثار تاریخی و معماری شهرستان می‌توان از مسجد جامع سامان، آسیاب آبی پل زمانخان، بافت تاریخی روستای یاسه چای، پل هوره، بقایای قلعه هوره،‌ حمام هوره و مقبره دهقان سامانی یاد کرد. از دیگر جاذبه‌های شهر مجتمع فرهنگی تفریحی پل زمانخان و مجموعه کاخ پیشین فرح است که اکنون به هتل تبدیل شده است.

دهقان سامانی از مشهورترین شاعران این استان درباره زادگاه خود، شهر سامان، این‌گونه می‌سراید:

سامان که بود به زیر کوه شیراز             داده‌ است به مرغ روح سعدی پرواز

آن مرغ شده به قالب دهقان باز          گوید غزل و همی بر آرد آواز

ای دل ار می‌طلبی مملکت جانی را       رو به سامان و ببین جنت روحانی را

دهی آراسته و ساخته بینی چو بهشت   مستعد گشته به هر فصل و گل‌افشانی را

مسیر دسترسی پل زمان خان شهر کرد

برای دسترسی به پل زمان خان از شهر کرد باید خود را به شهر سامان برسانید و از آنجا وارد بلوار جانبازان شوید. سپس با توجه به تابلوهای راهنما به روستای ایل بیگی بروید. ورودی این پل در این روستا واقع شده است.

تاریخچه پل زمان خان

برخی از مورخان، قدمت پل زمان خان را به دوره ساسانیان نسبت می‌دهند و می‌گویند این پل در طول سال‌های بعد تکمیل شده است؛ البته در کتاب شناخت سرزمین چهارمحال، بخشی وجود دارد که نشان می‌دهد این پل در دوره حکومت صفویان احداث شده است. طبق شواهد به دست آمده از بیشتر منابع تاریخی، فردی به نام «زمان خان نفر ایل بیگی»، یکی از سران ایل قشقایی، دستور ساخت این پل را در سال ۱۰۲۲ هجری قمری داده است تا ایل‌ها و عشایر قشقایی و بختیاری بتوانند به‌آسانی و بدون تلافات چهارپایان از روی آن عبور کنند.

زمان خان یکی از اعضای خاندان ایل بیگی (ایل‌های ترک زبان قشقایی استان فارس) و رئیس طایفه «نفر» بود. او همچنین در طول زندگی خود به‌عنوان یکی از سرداران معروف پادشاهان صفوی شناخته می‌شد و دامنه کوچ طایفه‌اش تا منطقه سامان می‌رسید؛ به همین دلیل، او به‌همراه ایلش تصمیم می‌گیرند تا در روستای ایل بیگی ساکن شوند.

ایل نفر از ایلات بزرگ استان فارس بودند و از دوره صفویه، به‌ویژه در دوره های افشاریه و زندیه و اوایل قاجاریه در استان فارس مناصب مهم سیاسی و نظامی را در اختیار داشتند. در حال حاضر طایفه نفر (بخشی از این ایل بزرگ) در شهرستان مرودشت در استان فارس و در محله نفر زندگی می‌کنند.

در فارسنامه ناصری، کتابی درباره تاریخ و جغرافیای فارس، سلسله خوانین طایفه نفر به «زمان خان لو قشقایی» نسبت داده می‌شوند. در این کتاب درباره نوادگان زمان خان نفر چنین آمده است:

حاج حسین خان نفر در زمان دولت نادرشاهی و سلطنت کریم خان اعتباری تمام در مملکت فارس داشت، راتق و فاتق امور دیوانی بود و حکومت طایفه بهارلو و نفر در کف کفایتش به اقتدار می‌گذشت و بعد از وفات او خلف الصدقش محمد تقی خان نفر به‌جای پدر برقرار شد و بعد از وفات او خلف الصدقش علی اکبر خان نفر شاعر «انجم» تخلص بعد از وفات پدر به حکومت بهارلو و نفر برقرار شد.

قبل از احداث پل زمان خان، عشایر مجبور بودند تا از زاینده رود عبور کنند. یک بار در حین عبور از این رود، کودکی در آب‌های خروشان زاینده رود غرق شد. مادر او، جسد فرزندش را نزد زمان خان برد و به وی گفت:

تا کی مادران ایل باید شاهد غرق شدن فرزندان خود باشند؟

حادثه غرق شدن کودک و اعتراض مادر وی سبب شد تا زمان خان به فکر احداث پلی روی زاینده رود بیفتد و بلافاصله دستور ساخت آن را صادر کند. وی از همه اهالی درخواست کرد تا در ساخت این پل مشارکت کنند.

پل تاریخی زمان خان تا به امروز سه بار در سال ۱۲۰۲ توسط کارگزاران حکومت صفوی، در حدود سال ۱۲۸۹ توسط خوانین روستای ایل بیگی و در سال ۱۳۲۱ توسط حاج عبدالحسین قزوینی مالک قریه «چم عالی» مورد مرمت قرار گرفته است. این پل در آخرین بازسازی به‌طور کامل مرمت شد و استحکام آن با توجه به ساخت دیوار سنگی در دو طرف پل به‌طرز قابل‌توجهی افزایش یافت. پل زمان خان یکی از آثار تاریخی مهم ایران به شمار می‌آید و نام آن با شماره ثبت ۱۷۴۴ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

مالک پل زمان خان میراث فرهنگی استان چهارمحال و بختیاری است که هر سال آن را به بخش خصوصی واگذار می‌کند. مهم‌ترین منبع در‌آمد مردم محلی این شهرستان، پس از کشاورزی جذب گردشگران، این پل تاریخی است؛ پلی که به‌عنوان یکی از مهم‌ترین نمادهای مردم محلی شهرستان سامان شناخته می‌شود.

معماری پل زمان خان

پل زمان خان به پل‌های دوره ساسانی شباهت زیادی دارد؛ به همین دلیل برخی از محققان آن را بازمانده‌ای از پل‌های شبیه به پل دز در شهرستان دزفول و سایر بندها و پل‌های مربوط به این دوران می‌دانند.

قبل از احداث پل زمان خان در این منطقه پل‌های متعددی ساخته شدند؛ اما به‌دلایل متعددی از جمله اشتباهات مهندسی مقاومت خوبی در برابر جریان آب نداشتند و دوام نمی‌آوردند. تا اینکه معماران با توجه به خروشان بودن زاینده رود در این بخش، فضای بین دو پیچ رودخانه را برای احداث پل انتخاب کردند که توسط صخره باریکی از هم جدا شده بودند. جالب است بدانید که در دوره صفوی پل زمان خان تنها یک دهانه داشت و دهانه غربی در دوره قاجار به آن اضافه شد.

در حال حاضر، پل زمان خان شهرکرد دارای دو دهانه نامساوی قوسی شکل با عرض‌های متفاوت پنج و ۵٫۶ متر است که بر سه پایه سنگی استوار هستند. پایه میانی پل با چرخشی ۳۰ درجه نسبت به جریان آب، حالتی قوسی دارد و دریچه‌ای کوچک و توخالی نیز بر بالای پل برای کاهش وزن و جلوگیری از رانش پل تعبیه شده است. بدنه پل زمان خان آجری است و از رموز استحکام و استواری پل می‌توان به استفاده از طاق های ضربی و ملاط گچ و ساروج اشاره کرد. همان طور که گفتیم، این پل روی یک صخره احداث شده است؛ صخره‌ای که نقش یک پایه و موج‌شکن را ایفا می‌کند تا امواج خروشان زاینده رود آسیبی به پل نرسانند.

پل زمان خان دارای ۳۲ متر طول و ۴٫۵ متر پهنا است و در ارتفاع ۱۲ متری از بستر زاینده رود قرار دارد؛ پلی که در سالیان متمادی مسیر عبور عشایر بوده است و امروز تاریخ منطقه را به ما نشان می‌دهد.

آسیاب آبی پل زمان خان نیز یکی دیگر از دیدنیهای این پل است که درست در مجاورت آن قرار دارد. این آسیاب به دستور زمان‌خان، رئیس طایفه نفر، از ایلات ترک‌زبان قشقایی استان فارس و از سرداران معروف شاهان صفوی روی رودخانه زاینده رود ساخته شد. قدمت این بنا به دوره قاجار بازمی‌گردد؛ آسیابی که در تاریخ ۲۷ بهمن ۱۳۷۸، با شماره ثبت ۲۵۹۳ در آثار ملی ایران به ثبت رسید. در سال‌های اخیر در نزدیکی پل زمان خان، یک پل معلق ساخته شده است که گردشگران با عبور از آن فعالیتی هیجان‌انگیز و پر از آدرنالین را تجربه می‌کنند.