مسجد امام کجاست؟

مسجد امام در ضلع جنوبی میدان نقش جهان اصفهان و در محدوده دولتخانه صفوی قرار دارد. این بنا در مجاورت با بناهای مهم دوران صفوی نظیر عالی قاپو و مسجد شیخ لطف الله است.

ورودی اصلی این مسجد در ضلع جنوبی میدان واقع شده است و ورودی هایی دیگر نیز جهت دسترسی سریع‌تر و آسان تر مردم محله، در محله‌های اطراف بنا هستند. دسترسی به بنا از خیابان استانداری و کوچه‌های عمود (گذر سعدی و پشت مطبخ) بر میدان به آسانی صورت می‌گیرد و از خیابان‌های حافظ و سپه نیز پس از ورود به ضلع شمالی میدان، به‌صورت پیاده یا با استفاده از درشکه امکان‌پذیر است. برای دسترسی به میدان نقش جهان نیز می‌توانید از وسایل نقلیه عمومی یا خودروی شخصی استفاده کنید. نزدیک‌ترین ایستگاه‌های مترو و اتوبوس، ایستگاه میدان امام حسین است که مسافت باقی‌مانده از آنجا تا میدان را می‌توانید به‌صورت پیاده یا با تاکسی طی کنید. برای پارک خودروی شخصی نیز چندین پارکینگ عمومی در خیابان‌های منتهی به میدان وجود دارد.

تاریخچه مسجد امام

مسجد امام مهم‌ترین مسجد دوره صفویه در شهر اصفهان به شمار می‌رود و چه از نظر عظمت بنا و چه از نظر کثرت تزیینات از اهمیت زیادی برخوردار است. ساخت مسجد به فرمان شاه عباس اول در سال ۱۰۲۰ هجری قمری و چهارمین سال سلطنت به‌منظور زیباسازی میدان آغاز شد. در سال ۱۰۲۵ هجری قمری، در حالی که هنوز مشغول پی‌ریزی قسمت‌های دیگر مسجد بودند، سردر نفیس کاشیکاری معرق آن را به اتمام رسانیدند.

این مسجد نمونه‌ای ارزشمند از هنر کاشی‌کاری و حجاری ایران در قرن یازدهم است. تاریخ‌های ثبت شده در مسجد که شامل سال ۱۰۷۷ هجری قمری یعنی آخرین سال سلطنت شاه عباس دوم و ۱۰۷۸ هجری یعنی اولین سال سلطنت شاه سلیمان و نیز سال ۱۰۹۵ هجری قمری می‌شود، نشان می‌دهد اتمام تزیینات و الحاقات مسجد، در دوره‌­ جانشینان شاه عباس اول صورت گرفته است.

در کتب تاریخی مشهور عهد صفویه مانند «عالم آرای عباسی» و «وقایع السنین و الاعوام» از این مسجد به نام «مسجد جامع عباسی» و «مسجد جامع جدید عباسی» یاد شده است. کتیبه سردر مسجد به خط ثلث «علیرضا عباسی» و مورخ سال ۱۰۲۵، حاکی از آن است که شاه عباس این مسجد را از مال خالص خود بنا و ثواب آن را به روح جد اعظم خود، شاه طهماسب اهدا کرده است.

در زیر این کتیبه، کتیبه دیگری به خط محمدرضا امامی نصب شده است که به موجب آن از مقام معماری و مهندسی معمار مسجد جامع جدید اصفهان (در مقابل مسجد جامع عتیق) یعنی استاد علی‌اکبر اصفهانی و ناظر ساختمان، محب علی بیکالله، تجلیل شده است. کتیبه‌های مسجد، کار خطاطان معروف عهد صفویه است، افرادی نظیر علیرضا عباسی، عبدالباقی تبریزی، محمدرضا امامی و محمدصالح امامی.

معماری مسجد امام

معماری مساجد جامع به‌عنوان اصلی‌­ترین عنصر شهر، جایگاه ویژه­‌ای در معماری و شهرسازی پس از اسلامی دارند. نقش مساجد جامع در شکل­‌دهی کالبدی عناصر شهری دیگر همانند بازارها، معابر و… از یک سو و عنایت ویژه‌­ حکام اسلامی به ساخت مسجد جامع شهر در هر دوره، از سوی دیگر سبب شده‌اند تا همواره مسجد جامع به‌عنوان یک نشانه­‌ شهری قابل‌توجه در کل شهر مطرح باشد. مسجد جامع عباسی نیز به همین دلیل حائز اهمیت است.               

میان محور سردر که رو به میدان نقش جهان ساخته شده و محور مسجد که رو به قبله است، زاویه‌ای پدید آمده که معمار آن را به بهترین گونه پاسخ داده است. میدان نقش جهان رون اصفهانی دارد، یعنی حدودا رو به جنوب است؛ اما مسجد رو به جنوب غربی است. معمار ایوان جنوبی مسجد را در پشت هشتی به‌گونه‌ای چرخانده است که از هشتی می‌توان میانسرای مسجد را دید؛ ولی نمی‌توان مستقیم به آن وارد شد؛ بلکه باید از یکی از دو دالان گرداگرد ایوان به میانسرا رسید. در پشت دالان طویل‌تر، آبریزگاه‌ها و وضوخانه جای گرفته‌اند.

بازدیدکنندگان پس از ورود از درآیگاه ورودی و هشتی، طی سلسله مراتبی و با چرخش از دالان‌ها وارد صحن مسجد می‌شوند و در جهت قبله قرار می‌گیرند. در اصلی مسجد شاه در ضلع جنوبی میدان و زیر مقرنس عالی سردر باشکوه آن واقع و با نقره و طلا پوشش داده شده است. روی این در اشعاری به خط نستعلیق دیده می‌شود که از سال اتمام و نصب آن می‌گوید.

مسجد امام از مساجد چهار ایوانی است و میانسرای مسجد، تناسبات ۶ پهلوی منتظم دارد. در دو گوشه جنوب شرقی و جنوب غربی صحن مسجد دو مدرسه به نام‌های ناصری و سلیمانیه قرار دارند که اولی به دست ناصرالدین شاه و دومی به دست شاه سلیمان تعمیر شده‌اند. در مدرسه جنوب غربی مسجد، قطعه سنگ ساده‌ای به شکل شاخص در محل معینی تعبیه شده است که ظهر حقیقی اصفهان را در چهار فصل نشان می‌دهد و چنانکه می‌گویند محاسبه آن را شیخ بهایی، دانشمند و فقیه و ریاضیدان معروف عهد شاه عباس انجام داده است. سطح فوقانی این شاخص به شکل مثلث قائم‌الزاویه است. وتر مثلث این شاخص در جهت طرفی قرار دارد که ظهر را تعیین می‌کند، ضلع مجاور زاویه­ قائمه وصل به دیوار است و ضلع دیگر نماینده قبله مسجد است.   

گنبد بزرگ مسجد از نوع دو پوسته گسسته و آهیانه‌ (پوشش زیرین گنبدهای دوپوسته) آن، گنبد سبویی است. از آنجا که دهانه گنبد نزدیک به ۲۰ متر است، از مهم‌ترین گنبدهای دوپوش محسوب می‌‌شود. معمار گنبد مسجد امام، استاد فریدون نایینی است.

از نکات جالب این مسجد انعکاس صوت در مرکز گنبد بزرگ جنوبی آن است. ارتفاع این گنبد عظیم از سطح زمین ۵۲ متر و ارتفاع مناره‌های داخل آن ۴۸ متر و ارتفاع مناره‌های سردر آن در میدان نقش جهان ۴۲ متر است.

قطعات بزرگ سنگ‌های مرمری یک‌پارچه و سنگاب‌های نفیس از دیگر ویژگی‌های ارزشمند مسجد امام است؛ به‌ویژه سنگاب نفیس شبستان غربی گنبد بزرگ که مورخ سال ۱۰۹۵ هجری است.

عالی‌ترین کاشیکاری مسجد در سردر ورودی آن صورت گرفته و سراسر آن با رنگ‌بندی‌های کامل، آکنده از کاشی هفت رنگ و معرق است. قوس اصلی ورودی را با سه ردیف مارپیچ تزیینی آبی روشن قاب‌بندی کرده‌اند و از داخل گلدان‌های مرمرین حجاری شده قوس را در برگرفته است. قاب‌های نیم گنبد نیز با ستارگان و پیچک‌های تاک فراز آمده از گلدان‌ها تزیین شده‌اند. قاب‌های باشکوه همچون سجاده‌هایی که مدخل را در برگرفته باشند، با سنگ مرمر تزیین یافته‌اند. بقیه مسجد را با کاشی‌های نامرغوب‌تر هفت رنگ آراسته‌اند. در بخش بالاخانه‌ روی سردر مسجد یک قاب کاشی معرق با نقش حیوانی (دو طاووس سبز رو‌به‌روی هم) وجود دارد که در سنت های ایرانی نماد ابدیت است. در قاب کاشی‌های دیگر، گنجشک‌ها و شاخه‌های گل‌و‌بته در کنار هم قرار دارند. این نقوش یادآور بهشت و باغ‌های باطراوت و جاودانه آن هستند. عبارات «الله»، «محمد» و «علی» با استفاده از خطوط کوفی بنایی سردر را زینت بخشیده‌اند.

در مسجد امام اصفهان فرامین متعددی از دوران شاه عباس اول روی الواح سنگی نقر و نصب شده است. اگرچه هر قسمت این بنای تاریخی دارای ارزش و اهمیت است؛ اما بعضی از قسمت‌های آن شاخص‌تر هستند؛ از جمله منبر آن که یک‌پارچه از سنگ سماق است. این منبر چهارده پله دارد و پله چهاردهمی آن از بقیه پله‌ها پهن‌تر و نشیمنگاه واعظ است. از این منبر بیشتر در فصل سرد زمستان استفاده می‌شود.

همچنین در قسمت فوقانی محراب دولابچه‌ای در دیوار تعبیه شده است که سه متر طول و دو متر عرض دارد. دولابچه را با استفاده از چوب عود ساخته‌اند و با تیغه‌های طلا و حلقه‌های زرین تزیین کرده‌اند.

مناره‌های مسجد نیز شاهکار معماری عصر صفوی محسوب می‌شوند. دو مناره طرفین گنبد، هرکدام ۴۸ متر ارتفاع دارد. ارتفاع هر یک از دو مناره دیگر در سردر مسجد ۴۲ متر است. نقوش اسلامی این دو مناره به‌صورت ختایی شطرنجی روی زمینه فیروزه‌ای است. وضعیت قرارگیری مناره‌ها به‌گونه‌ای است که از قیصریه آن‌ها را رو‌به‌روی هم می‌بینیم.