تقویت همکاری در زمینه کلیدی توسعه جهانی – حمل و نقل پایدار از جمله دیگر موضوعات مهم در دستورکار این همایش بود که در چارچوب آن به فرصت‌های گسترده برای اقدامات تلفیقی در این جهت اشاره شد که پیش از همه این امر با تحریک پیوندهای حمل‌ونقل در امتداد مسیرهای شرق به غرب مرتبط است.

در این زمینه، اگر بازیگری وجود داشته باشد که سعی دارد از به اصطلاح «خلاء» سوء استفاده کند، آن غرب است. در ژوئن ۲۰۲۳، رهبران کشورهای آسیای مرکزی و رئیس اتحادیه اروپا با یکدیگر دیدار و برخی اظهارات مهم را بیان کردند. با اعتقاد به اینکه کشورهای آسیای مرکزی از روسیه «ناراضی» هستند و معتقد بودند که همه این کشورها در معرض تهدید «تجاوز» روسیه هستند، این نشست با تعهد «تزلزل‌ناپذیر» اتحادیه اروپا به «احترام به استقلال، حاکمیت، یکپارچگی همه کشورها، عدم استفاده از زور یا تهدید به استفاده از آن و حل و فصل مسالمت آمیز اختلافات بین المللی» پایان یافت.

موضع اتحادیه اروپا کاملاً با موضع واشنگتن مطابقت دارد. هنگامی که وزیر امور خارجه ایالات متحده در ماه فوریه تا مارس از آسیای مرکزی بازدید کرد، پیامی که او داد به صراحت مسکو را هدف قرار داد. بلینکن گفت، «اگر یک کشور قدرتمند مایل باشد که مرزهای یک همسایه مستقل [اوکراین] را با زور پاک کند، چه چیزی مانع از انجام همین کار با دیگران [کشورهای آسیای مرکزی] می‌شود؟» بنابراین، بلینکن تأیید کرد، ایالات متحده به طور کامل از “حاکمیت” و “تمامیت ارضی” کشورهای آسیای مرکزی حمایت می کند.

منافع استراتژیک غرب همچنان به حداقل رساندن نفوذ روسیه است. فشار برای به حداقل رساندن نفوذ روسیه می‌تواند ژئوپلیتیک جدیدی از گسترش ناتو را ایجاد کند تا کشورهای آسیای مرکزی مانند آذربایجان را نیز شامل شود

همین پیام زمانی که بایدن با رهبران کشورهای آسیا مرکزی (CAS) در حاشیه اجلاس سازمان ملل ملاقات کرد، تکرار شد. بایدن که آن را “لحظه ای تاریخی” خواند، تاکید کرد که این نشست بر اساس تعهد مشترک ما به حاکمیت، استقلال و تمامیت ارضی است. او در مورد مبارزه با تروریسم، اتصال اقتصادی منطقه‌ای و ارتباط بخش خصوصی CAS با ایالات متحده و پتانسیل آغاز یک گفتگوی جدید مواد معدنی برای تقویت امنیت انرژی و زنجیره تامین غرب در سال‌های آینده بحث کرد.

صرف نظر از اینکه “خلاء” آماده بهره برداری وجود دارد یا نه و صرف نظر از اینکه کشورهای آسیای مرکزی فکر می‌کنند که در معرض تهدید واقعی روسیه هستند، منافع استراتژیک غرب همچنان به حداقل رساندن نفوذ روسیه است. فشار برای به حداقل رساندن نفوذ روسیه می‌تواند ژئوپلیتیک جدیدی از گسترش ناتو را ایجاد کند تا کشورهای آسیای مرکزی مانند آذربایجان را نیز شامل شود.

آذربایجان از نزدیک با ترکیه، یکی از اعضای ناتو، متحد است. در حال حاضر، آذربایجان منبع اصلی تامین گاز اتحادیه اروپا بوده و آذربایجان را “شریک حیاتی” خود اعلام کرده است. از این رو، هم اکنون برنامه ریزی‌هایی برای دوبرابر کردن عرضه گاز آذربایجان به اروپا به ۲۰ میلیارد متر مکعب در سال در حال انجام است. مهمتر از آن، این تامین از طریق خط لوله TANAP انجام می‌شود که گاز آذربایجان را از طریق ترکیه به یونان می‌رساند. همچنین برنامه ریزی‌های همزمان برای توسعه خط لوله تا ظرفیت کامل ۳۱ میلیارد متر مکعب در سال در حال انجام است تا عرضه کامل گاز به آرامی انجام شود.

ارمنستان هدف دیگر غرب است. اگرچه امنیت ارمنستان با روسیه گره خورده است، اما این کشور در سال‌های اخیر شروع به تغییر موضع بیشتر به سمت غرب کرده است. در اوایل سال جاری در ژوئن، کمیته مشارکت اتحادیه اروپا و ارمنستان که در سال ۲۰۱۷ بر اساس توافقنامه مشارکت جامع و پیشرفته اتحادیه اروپا و ارمنستان (CEPA) ایجاد شد، برای چهارمین بار در بروکسل تشکیل شد. CEPA ابزاری است که اتحادیه اروپا از آن برای تغییر چهره ارمنستان در تصویر خود با هدف ژئوپلیتیک استفاده می‌کند. به عنوان مثال، یکی از اهداف کلیدی این قرارداد «تنوع بخشیدن» به اقتصاد ارمنستان است.

در حال حاضر روسیه در تجارت دوجانبه خود با ارمنستان بر اتحادیه اروپا برتری دارد. در سال ۲۰۲۲، تجارت دوجانبه روسیه و ارمنستان به ۵.۳ میلیارد دلار رسید. اما در سال ۲۰۲۳ تجارت ارمنستان و اتحادیه اروپا کمتر از ۲ میلیارد دلار بود. در این زمینه، تاکید بر تنوع بخشیدن به تجارت ارمنستان به معنای کاهش روابط تجاری ارمنستان با روسیه و افزایش آن با اتحادیه اروپا است. ایده اصلی استفاده از تجارت برای دور کردن کشورهای قفقاز و آسیای مرکزی از نفوذ روسیه است.

این به صراحت در سفر وزیر خارجه آلمان به قزاقستان در اکتبر ۲۰۲۲ روشن شد. او گفت: «برای من مهم است که آینده [کشورهای آسیای مرکزی] برای آنها بیشتر از انتخاب قرار گرفتن در تنگای جبهه روسیه یا وابسته بودن به چین باشد. بنابراین هدف اصلی من در قزاقستان و ازبکستان گوش دادن به امیدها و انتظاراتی است که مردم آنجا در شرایط کنونی به اروپا دوخته‌اند.» بنابراین، طرح محاصره روسیه در غرب در حال شکل‌گیری است. گفتن اینکه آیا می‌تواند موفق شود یا نه، دشوار است. در حالی که روسیه همچنان در سراسر آسیای مرکزی و قفقاز دارای یک حضور امنیتی – اقتصادی بسیار گسترده دارد، حضور چین چالش بزرگ دیگری برای غرب است که باید بر آن غلبه کرد.

منافع اتحادیه اروپا در آسیای مرکزی

اتحادیه اروپا (EU) به دلایلی نسبتا دیر به آسیای مرکزی علاقه نشان داده است. البته تشدید درگیری در افغانستان و مشارکت بیشتر اعضای اتحادیه اروپا، تحت فشار ایالات متحده، بود. علاوه بر این، از سال ۲۰۰۵ تا ۲۰۰۶، اتحادیه اروپا دوباره به دلیل فشار واشنگتن، که قصد محدود کردن نفوذ روسیه بر کشورهای منطقه آسیای مرکزی و اتحادیه اروپا را دارد، فعالانه‌تر به تنوع بخشیدن به منابع انرژی پرداخت‌. در نتیجه، اتحادیه اروپا به طور فزاینده‌ای به نفت قزاقستان و گاز طبیعی ترکمنستان علاقه‌مند شد. علاوه بر این، اتحادیه اروپا به دلیل گسترش خود که مرزهای فیزیکی خود را به این منطقه نزدیکتر کرده بود، توجه خود را بیشتر بر آسیای مرکزی متمرکز کرد.

در مورد مسائل سیاسی و امنیتی منطقه‌ای، اتحادیه اروپا مدت‌هاست که مسیری را برای محدود کردن دخالت خود در منطقه از طریق «مکانیسم‌های کمکی» در حمایت از سیاست واشنگتن، با هدف ایجاد نخبگان طرفدار غرب و محدود کردن نفوذ روسیه و چین در آسیای مرکزی و افغانستان آغاز کرده بود

با توجه به این موضوع، اتحادیه اروپا شروع به توجه بسیار بیشتری به پروژه‌های زیرساختی در این زمینه کرد، به عنوان مثال، TRACECA (کریدور حمل و نقل اروپا-قفقاز-آسیا) که چین، آسیای مرکزی و اروپا را به هم پیوند می‌دهد. در مورد مسائل سیاسی و امنیتی منطقه‌ای، اتحادیه اروپا مدت‌هاست که مسیری را برای محدود کردن دخالت خود در منطقه از طریق «مکانیسم‌های کمکی» در حمایت از سیاست واشنگتن، با هدف ایجاد نخبگان طرفدار غرب و محدود کردن نفوذ روسیه و چین در آسیای مرکزی و افغانستان آغاز کرده بود. با این حال، به همین دلیل است که «دموکراسی‌سازی مطابق با الگوی غربی» همچنان یک حوزه اولویت‌دار برای اتحادیه اروپا در آسیای مرکزی است. اتفاقاً ایالات متحده کاملاً فعالانه درگیر چنین فرآیندهایی در آسیای مرکزی بوده که انگیزه اضافی برای اتحادیه اروپا برای اقدام در آنجا است.

اتحادیه اروپا همچنان یکی از شرکای تجاری کلیدی ترکمنستان است. بر اساس آمار اتحادیه اروپا، ارزش تجارت دوجانبه آنها در سال حدود ۷۰۰ میلیون یورو بوده است. تصمیم اتحادیه اروپا برای تقویت حضور خود در این کشور با ایجاد یک دفتر نمایندگی کامل در آنجا در سال ۲۰۱۹ نقطه اوج روابط دوجانبه آنها است.

ترکمنستان مشتاق است که منابع جدید درآمدی به دلیل بحران اقتصادی کنونی داشته باشد و از طریق تقویت روابط با اتحادیه اروپا، سیاست خارجی متعادلی داشته باشد. اتحادیه اروپا از این واقعیت استفاده کرد و از ترکمنستان از نظر منابع اولیه انرژی غنی است و پتانسیل تبدیل شدن به یک قطب مهم ترانزیتی را دارد، استفاده کند. اتحادیه اروپا و ترکمنستان در حال کار بر روی توافقنامه برای تحویل گاز ترکمنستان به اروپا هستند و یک توافقنامه دوجانبه در مورد انرژی هسته‌ای قبلا امضا شده است.

در مجموع، استراتژی جدید اتحادیه اروپا در آسیای مرکزی بر همکاری تجاری و اقتصادی متمرکز است. در یک دستور کار امنیتی همه‌جانبه؛ در تقویت همکاری با کشورهای منطقه و درون آن؛ در مورد بهبود سطح همکاری بین آسیای مرکزی و افغانستان، و تمایل اتحادیه اروپا برای در نظر گرفتن مشارکت کشورهای آسیای مرکزی در سایر طرح‌های ادغام از جمله EAEU (اتحادیه اقتصادی اوراسیا) و پروژه کمربند و جاده است.

از همین روی، نمایندگان اتحادیه اروپا معمولا با شور و شوق در مورد چشم‌انداز آینده این همکاری منطقه‌ای، امنیت انرژی، ایجاد فضای سرمایه گذاری مطلوب و حل مشترک مشکلات زیست محیطی صحبت می‌کنند.