به گزارش پایروس تشدید مشکلات اقتصادی ناشی از جنگ، تحریمهای واشنگتن و اشغال میادین نفتی سوریه توسط آمریکا زمینه آغاز دور جدید اعتراضات در جنوب سوریه را فراهم آورده است. نوزدهم آگوست ۲۰۲۳ نقطه آغاز اعتراضات اقتصادی در استانهای السویدا و درعا بود. در جریان درگیریهای داخلی سوریه، استان السویدا و اقلیت دروزی در کنار دمشق خواهان پایان یافتن درگیریها، شکست گروههای تروریستی و حفظ یکپارچگی سرزمینی سوریه بودند؛ اما امروز به نظر میرسد تشدید مشکلات اقتصادی، مداخله بازیگران خارجی و فعالیتهای مشکوک برخی گروههای داخلی سبب آغاز اعتراضات در این استان شده است. برهمین اساس در ادامه این گزارش- تحلیلی به واکاوی ابعاد مختلف اعتراضات اخیر جنوب سوریه، بازتاب رسانهای و چشمانداز پیشرو دولت- ملت سوریه خواهیم پرداخت.
بحران اقتصادی و بازگشت سایه آشوب
پس از قریب یک دهه جنگ میان دولت قانونی سوریه با تروریستها، نظام بشاراسد به کمک متحدان خود توانست پیروزی چشمگیری در میدان شام به دست آورده و بار دیگر کنترل اکثر مناطق سوریه را به دست آورد. دست بالای دمشق در نبرد با تروریستها سبب تجدید نظر کشورهای عربی در خصوص روابط دوجانبه با سوریه و نهایتاً بازگشت این کشور به اتحادیه عرب شد. با این حال خرابیها ناشی از جنگ، تأخیر در بازسازی زیرساختهای حیاتی، تحریمهای سزار (قیصر) آمریکا و وخیمتر شدن شاخصهای اقتصادی مانند: فقر عمومی، تورم مواد غذایی، حذف یارانه سوخت، قطع مکرر برق و کاهش ارزش پول ملی موجب بدتر شدن وضع معیشتی شهروندان و ایجاد نارضایتی عمومی شده است.
به گزارش «یورو-مد مانیتور» افزایش فقر در سوریه، تأثیر منفی بر میزان دسترسی مردم به مواد غذایی و کالاهای اساسی گذاشته است. تنها بین سالهای ۲۰۲۰ الی ۲۰۲۲ سطح قیمتها در سوریه بیش از ۸۰۰ درصد افزایش یافته و سبب شده است تا ۹۰ درصد مردم زیر خط فقر قرار بگیرند. براساس اطلاعات دفتر سازمان ملل برای هماهنگی امور بشردوستانه تقریباً ۱۲.۴ میلیون نفر با «ناامنی غذایی» و ۱.۳ میلیون نفر با «ناامنی شدید غذایی» مواجه هستند. در تصویر کلیتر حدود ۱۴.۶ میلیون سوری، که نیمی از آنها کودکان و نوجوانان هستند، نیازمند کمکهای بشردوستانه میباشند. افت شدید ارزش پولی ملی، دیگر بحران نهادهای اقتصادی دمشق است. به گزارش بانک مرکزی سوریه در آگوست ۲۰۲۳، قیمت دلار معادل ۱۰ هزار و ۷۰۰ لیره شده است. کارشناسان معتقدند تحریمهای آمریکا، چرخه طولانی رکود تورمی و بحران ارزی در لبنان عوامل اصلی کاهش ارزش لیره سوریه هستند.
السویدا؛ کانون جدید اعتراضات
نقطه تمایز استان السویدا نسبت به سایر مناطق سوریه، وجود اکثریت دروزی مذهب و عدم ورود جدی گروهها و جریانهای این منطقه در جریان جنگ داخلی است. جنوبیترین استان سوریه با ۵۵۵۰ کیلومتر وسعت از شمال با دمشق، از شرق با مناطق بادیه و الصفا، از غرب با استان درعا و از جنوب با کشور اردن همسایه است. سایر ساکنان این استان، مسیحیان ارتدکس و مسلمانان اهلسنت هستند. اقتصاد این منطقه مبتنی بر گردشگری و کشت محصولاتی همچون گندم، انگور، سیب و زیتون است. علاوه بر این بخشهای صنعتی همچون تولید پلاستیک، فرش، مواد شوینده، صنایع غذایی، کفش و صنایع دستی بخش مهمی از اقتصاد این منطقه را تشکیل میدهد.
نکته جالب توجه در خصوص آغاز دور جدید اعتراضات اقتصادی در سوریه، شعلهور شدن دامنه آشوبها در استان السویدا است. در سپهر سیاسی سوریه، ساکنان مناطقی همچون لاذقیه، طرطوس و السویدا به عنوان پایگاه مردمی دولت مستقر در دمشق شناخته میشوند. به گزارش «میدل ایست فروم» پس از افزایش دوبرابری حقوق کارمندان دولتی- بازنشستگان و حذف یارانه سوخت نرخ تورم در سوریه مجدداً افزایش یافت. این موضوع سبب شد تا گروهی از مردم السویدا، بهویژه جریان «فزعه فخر» به رهبری ابو امیر اسامه علبی از اعتراضات ضددولتی حمایت نمایند. جریان فزعه فخر با انتشار بیانیهای ضمن اشاره به مشکلات اقتصادی، کاهش ارزش پول ملی و تشدید گرسنگی در میان گروههای مختلف مردم را عامل حمایت از دور جدید اعتراضات اعلام کرده است.
دیگر بازیگر فعال در اعتراضات اخیر السویدا «حزب اللواء السوری» است. دبیرکل این گروه شبه نظامی با مالک ابوالخیر و هدف اعلامی آن مقابله با نظام قانونی دمشق و متحدان آن است. به گزارش پایگاه «العربی» این گروه با وارد کردن عناصر غیرمحلی در استان السویدا تأثیر مستقیم در ایجاد شکلگیری هستههای اولیه اعتراض و سپس افزایش سطح خشونتها در این منطقه داشته است.
براساس گزارش هلال احمر سوریه در آگوست ۲۰۲۳، تمام مناطق استان السویدا در سطوح ۳ الی ۵ خشکسالی دستهبندی شدند و با مشکل حیاتی آب مواجه هستند. از بین رفتن منبع تأمین روزانه ۱۵ هزار متر مکعب آب در سال ۲۰۱۲ و افزایش ۷۵ درصدی جمعیت بین سالهای ۲۰۱۰ الی ۲۰۲۲ سبب افزایش تقاضای آب و تشدید فشار بر منابع اصلی تأمین آب شده است. کاهش چشمگیر منابع آب و خشکسالی، سبب ایجاد تنش میان ساکنان محلی استان السویدا برای دسترسی به منابع محدود آب، زمینهای کشاورزی و مراتع شده است. آسیب رسیدن بخش کشاورزی سوریه موجب به خطر افتادن منابع درآمد و معیشت مردم شده است. قیمت حملونقل آب با ظرفیت ۲۵ بشکه تا ۱۰۰ هزار لیر سوریه افزایش یافته که برای یک خانواده پنج نفره تنها برای پانزده روز کفاف میدهد. مجموع این تحولات سبب آسیب رسیدن به منابع درآمدی و افزایش فشارهای اقتصادی بر مردم السویدا شده است. نکته جالب توجه آن است که پیش از آغاز بحران سوریه در سال ۲۰۱۱ این کشور عربی با دورهای خشکسالی شدید دسته و پنجه نرم کرده و سبب افزایش فشار اقتصادی بر مردم شده بود.
اعتراضات سوریه در قاب رسانههای منطقهای- بینالمللی
در آغاز شعلهور شدن دامنه اعتراضات و سپس جنگ داخلی سوریه، رسانههای خارجی و شبکههای اجتماعی تأثیری جدی و تعیین کننده ایفا کردند. با شعلهور شدن دامنه اعتراضات اقتصادی در السویدا، درعا، ادلب، حلب، دیرالزور، رقه و الحسکه بار دیگر رسانههای عربی- انگلیسی پوشش جهتدار تظاهرات را در دستور کار دادند. البته تمامی این مناطق زیرنظر حاکمیت دمشق قرار ندارند اما جنس اعتراضات نشان دهنده سو استفاده کردن بازیگران خارجی از مشکلات اقتصادی جاری در سوریه است. رسانههای جریان اصلی، محافظهکار عربی و اخوانی در حالی پوشش اعتراضات سوریه را در دستور کار قرار دادند که به نظر میرسد هر دو طیف به دنبال تحمیل دو گزاره به افکار عمومی و دولت سوریه هستند. در این تصویر رسانههای عربی راهحل مشکلات اقتصادی و آغاز روند بازسازی زیرساختهای سوریه را منوط به اصلاحات سیاسی براساس قطعنامه ۲۲۵۴ و تجدیدنظر در حوزه سیاست خارجی کردند.
روزنامه انگلیسی «گاردین» در بیستوششم آگوست ۲۰۲۳ با اشاره به عامل مشکلات اقتصادی، بهویژه حذف یارانه سوخت، به پوشش اعتراضات السویدا و درعا پرداخت. گاردین با اشاره به اطلاعات خبرنگار خبرگزاری فرانسه در استان درعا مدعی شد که هدف اصلی اعتراضات اخیر دنبال کردن اهداف ناآرامیهای سال ۲۰۱۱ و سقوط نظام بشار اسد است.
«فرانس ۲۴» نیز با پوشش محدود اعتراضات سوریه، خواسته اصلی معترضان را کناره گیری حکومت اسد به دلیل تشدید مشکلات اقتصادی اعلام کرد. «رادیو فرانسه» نیز با برجسته سازی اختلاف علوی- سنی در سوریه سعی در نشان دادن حاکمیت اقلیت (خانواده اسد) بر اکثریت مردم سوریه داشت. این در حالی میباشد که دولت فعلی سوریه در جریان انتخابات ریاست جمهوری از سوی مردم برگزیده شده است.
بیستو هفتم آگوست «تایمز اسرائیل» با پوشش اعتراضات اقتصادی جنوب سوریه، مدعی شد خواسته اصلی معترضان پایان یافتن حکومت قانونی اسد است. این رسانه اسرائیلی با اشاره به عدم مداخله مردم السویدا در جریان جنگ داخلی سوریه، خواسته اصلی معترضان را در امتداد مطالبات آشوبهای سال ۲۰۱۱ دانست.
بیستویکم آگوست ۲۰۲۳ خبرگزاری سعودی «العربیه» در مطلبی با عنوان «صدها معترض به دلیل مشکلات معیشتی در جنوب سوریه به خیابان آمدند»، شرایط نامناسب زندگی را علت اعتراضات دانست. در این گزارش العربیه با بازتاب شعارهای ساختارشکنانه معترضان و حمله برخی افراد به مراکز دولتی سعی در بحرانی نشان دادن اوضاع سوریه دارد.
روزنامه «شرق الاوسط» نیز با اشاره به کشیده شدن دامنه اعتراضات به رقه، دیرالزور و القامشلی از اعلام همبستگی جریانهای کردی «المجلس الوطنی الکردی» و «مجلس سوریا الدیمقراطیه» با دروزیهای استان السویدا خبر داد. همچنین این روزنامه در مطلب دیگری به نقل از شبکه حقوق بشری مدعی شد که در جریان اعتراضات اخیر السویدا قریب به ۵۷ نفر دستگیر شدند.
پایگاه «العربی» در بیستوپنجم آگوست، با پوشش دامنه اعتراضات در استانهای السویدا، درعا، حلب، ادلب، دیرالزور، رقه و حس که سعی داشت تا اعلام نارضایتی مردم نسبت به مشکلات اقتصادی ناشی از جنگ و تحریم آمریکا را مقدمهای برای خیزش سراسری و تغییر نظام سیاسی در دمشق بازنمایی کند. این خبرگزاری نیز راهوحل نهایی اتمام مشکلات داخلی سوریه را اجرای قطعنامه ۲۲۵۴ و خروج نیروهای خارجی (به دعوت دولت قانونی اسد در سوریه حضور دارند) دانست.
در بیستوششم آگوست «عربی بوست» ضمن اشاره به هفتمین روز اعتراضات در سوریه، از اعزام نماینده دمشق برای مذاکره و میانجیگری میان دولت و جامعه دروزی خبر داد. بسام بارسیک فرماندار السویدا با حکمت الهجری قطب معنوی جامعه دروزیها و تعدادی از شخصیتهای متنفذ استان به نمایندگی از دولت دیدار و گفتگو کرد. نکته قابل توجه در نحوه پوشش اعتراضات السویدا، ادعای بیان مطالبات مردم در خیابان همچون محاکمه مقامات دولتی، اجرایی شدن قطعنامه ۲۲۵۴ و برگزاری انتخابات ریاست جمهوری زیر نظر سازمان ملل متحد است!
پایگاه اخوانی «نون بوست» نیز در گزارش جهتدار با سو استفاده از خواستههای اقتصادی مردم، مطالبه اصلی معترضان را سقوط نظام اسد اعلام کرد. حمله به مراکز دولتی، مسدود سازی جادهها و آغاز نافرمانی مدنی در السویدا از جمله موضوعات مورد توجه این رسانه عربی بود. این رسانه نیز به نمایندگی از مردم سوریه خواستار کنارهگیری بشار اسد، خروج نیروهای خارجی و اجرای قطعنامه شورای امنیت شد! «نون بست» در ادامه گزارش خود مدعی اعتراضات ضد دولتی در روستا و شهرکهای الکرک الشرقی، اللیحه الشرقیه، النعیمه، علما، داعل، صیدا، الصنمین، الشجره، تل شهاب و اللجاه شد و از احتمال کشیده شدن دامنه اعتراضات به سراسر جغرافیا سوریه خبر داد.
رسانه قطری «الجزیره مباشر» با پوشش اعتراضات اخیر جنوب سوریه، از حمایت سوریهای خارج از کشور و پیوستن شخصیتهای سرشناس به اعتراضات سوریه خبر داد. الجزیره نیز به مانند سایر رسانههای اخوانی خواستار تشکیل دولت انتقالی، برگزاری انتخابات و کنارهگیری اسد از قدرت شد. همچنین این رسانه منطقهای به نقل از رویترز مدعی شد که برای نخستین بار فراخوانهای محدودی میان اقلیت علوی ساکن کرانه دریای مدیترانه منتشر شده است.
تداوم بحران اقتصادی و چشم انداز اعتراضات
تحلیلگران مسائل حوزه شامات و کارشناسان سازمانهای بینالمللی معتقدند افول شاخصهای اقتصادی، کاهش دسترسی مردم به مواد غذایی، کمبود برق، قطع یارانه سوخت، خشکسالی و افزایش تورم سبب کوچک شدن تدریجی سفره مردم جنگ زده سوریه شده است. در چنین شرایطی دولت سوریه باید با خسارت ۵ میلیارد دلاری ناشی از زلزله ۷.۸ ریشتری دستهوپنجه نرم کند. در سوی مقابل قدرتهای غربی و بازیگران منطقهای به جای حمایت اقتصادی از دولت قانونی دمشق برای بازسازی سریع زیرساختهای حیاتی و رسیدگی به وضع معیشتی مردم، اقدام به اعمال تحریمهای شدید اقتصادی کرده و اجازه بهره برداری دولت این کشور از منابع نفتی شمال سوریه را نمیدهند. به نظر میرسد بازیگران خارجی با سو استفاده از وضعیت بد اقتصادی سوریه و تحریک مردم به آشوب، هدف دیگری را دنبال میکنند.
گسترش دامنه اعتراضات اقتصادی سوریه در جنوب (السویدا و درعا)، شمال شرق (دیرالزور و رقه) و شمال غربی (حلب و ادلب) نشان دهنده جدی بودن تأثیر خشکسالی و مشکلات اقتصادی بر زندگی مردم عادی است. با افزایش زمزمهها در خصوص احتمال پیوستن مناطقی همچون لاذقیه، طرطوس و دمشق؛ به نظر میرسد اگر دولت بشار اسد نتواند مسئله تأمین آب برای کشاورزان و جذب سرمایه- فناوری جهت بازسازی زیرساختهای حیاتی را فراهم نماید، آنگاه باید آماده گسترش ناآرامیها در سایر نقاط کشور باشد. برخی کارشناسان معتقدند تشدید مشکلات معیشتی و نبود چشم انداز روشن در خصوص آینده اقتصاد سوریه، ممکن است موجب بازگشت آشوبها و از سرگیری فعالیت گروههای تروریستی شود. تحقق این سناریو در مناطق تحت اشغال آمریکا، ترکیه، نیروهای کردی و معارضان به دلیل حمایت بازیگران خارجی از شعلهور شدن مجدد درگیریها داخلی، بیش از سایر نقاط سوریه است. تداوم روند اعتراضات و اعتصابات هشداری جدی برای حاکمیت سیاسی در دمشق و آینده دولت- ملت سوریه است.
آمریکا، فرانسه و انگلیس با همراهی برخی متحدین خود به دنبال تحت فشار قراردادن بشار اسد برای عقب نشینی هایی هستند. غرب به دنبال آن است که دمشق برای جذب کمکهای مالی تسلیم خواستههای غرب شده و با کاهش ارتباط با مقاومت، عملیاتی کردن قطعنامه ۲۲۴۵ شورای امنیت و برگزاری انتخابات ریاست جمهوری، آماده انتقال قدرت سیاسی شود. با توجه به تجربه عراق و لیبی، بشاراسد این گزینه را انتخاب نخواهد کرد. بنابراین پیش بینی میشود دولتهای غربی- عربی در میان مدت با تشدید فشارهای اقتصادی زمینه فرسایشی شدن دامنه اعتراضات داخلی در فاز اول و به خشونت کشیده شدن خیابانهای سوریه را در مرحله دوم دنبال خواهند کرد.
بهره سخن
برای بسیاری از تحلیلگران بازگشت سوریه به اتحادیه عرب و عادیسازی روابط دمشق با ریاض نویدبخش آغاز دوران جدید در منطقه غرب آسیا ارزیابی میشد. با این حال از همان ابتدا مشخص بود که کشورهای محافظهکارسنی، دولتهای غربی و محور ترکیه- قطر تا زمانی که اسد از محور مقاومت به عنوان حامی اصلی دولت سوریه فاصله نگیرد و حاضر به دادن امتیازهای ژئوپلتیکی- اقتصادی به بازیگران بینالمللی و منطقهای نشود؛ هیچگاه حاضر به سرمایه گذاری در سوریه و کاهش مشکلات اقتصادی این کشور جنگ زده نخواهند شد. در چنین شرایطی باید منتظر ماند و دید که آیا دمشق با کمک متحدان خود میتواند بخشی از مشکلات اقتصادی را کاهش داده و فضای داخلی سوریه را آرام کند یا باید آماده تشدید اعتراضات خیابانی و مداخله بازیگران خارجی باشد.
